KÜRT İSMİNİN KÖKENİ

[Kurdistan]

KURD (KÜRT) İSMİNİN ETİMOLOJİSİ




Ali Husein Kerim




Her ismin ortaya çıkış neden ve koşulları vardır. Hele hele halk isimlerinin görüntü ve duyumundan daha çok bir tarihsel arka planı vardır. Ayrıca tüm halk isimlerinde esas olarak kültürel, sosyal ve psikolojik karakter yansıması vardır.



Peki Kürt isminin kültürel, sosyal ve psikolojik arka planında neler vardır?



Bunları irdeleyip ortaya çıkarmak gerekir. Hem daha önceleri ve hem de günümüzde Kürt isminin ne anlama geldiği hakkında bir çok tartışmalar yaşanmış, ancak doyurucu hiçbir yorum veya belirleme yapılmamıştır. Çünkü rivayet veya iddia sahiplerinin ekseriyeti, Kurd (Kürt) ismini getirip dağlı ya da göçebelik gibi şeylerle hiçte alakası olmayan ve Kürtlerin tarihsel süreç içerisindeki kültürel, sosyal ve psikolojik konumunu yansıtmayan anlamlara mahkûm etmiş veya etmektedirler.



Bu makalenin amacı, Kurd (Kürt) isminin kökenini ve gerçek anlamını bulmaktır.



Bu durumda Kürt isminin etimolojisi:



Kurd ‘Kürt’ isminin etimolojisi hakkında şimdiye kadar farklı şeyler yazılmıştır. Bu konu sadece bir halkın ismini açıklmakla sınırlı olmayıp, köklü kültürlerin de açığa çıkmasında yararı olacaktır. Bunun için:



Kurd ‘Kürt’ isminin kökeni Proto-Hind-Avrupaca *ƙered-, *ƙerd-, *ƙrd-, *ƙred- ‘heart, yürek’ismidir. Hittitçe UZUker/kard(i)-, Luwice kridos-, Sanskritçe hrd-, hārdi-, Palaik kārti, Likçe B kridesi-, Likçe A kerθθi-, Sanskritçe hrdaya-, Grkçe καρδία, Yeni Grekçe καρδιά (kardia) Lat. cor ‘yürek’ sözcüklerinden Kurd ‘Kürt’ isminin ‘yürekli, cesur’ anlamına geliyor.



Kurd ‘Kürt’ ismi ile ilgili Hint-Avrupaca kökenli dillerde genelde içerik olarak aynı anlamları içeren çok sayıda kelime vardır. Bunlar içerisinde en çok ta Sanskritçede görmek mümkündür.



Örneğin:

Skt. kūrd– ‘sıçrayan, takla atan ve oynayan’. Esas itibarıyla Hint-İranik geleneklere bakıldığında hemen hemen bütün Tanrıların dans ettikleri ve müzikle uğraştıkları görülür. Skt. kūrd– sözcüğü anlamındaki ‘oynayan, sıçrayan’ kavramlarının oradan türedikleri anlaşılıyor. Muhtemelen bütün bunlardın Kurd ‘Kürt’ adıyla ilişkisi vardır. Sanskritçe. ati-kurd ‘her tarafa saçılan’, ut-kurd ‘havaya saçılan’, pra-kurd ‘ileri atılanaynı kelimenin değişik kullanım biçimleridir. Hint-İranik kaarttikeya ‘Savaş Tanrısı’ adı olup Şiva ile Parvati’nin oğludur. Skt. kartum– ‘yapabilen’, kartrive– ‘yaratan’, kiirtii ‘ünlü, şöhretli’, kīrti– ‘söz veren, bildiren’ sıfatları konuya açıklık getiriyor. Özellikle Skt. kīrti– ‘söz veren, bildiren’ sıfatı aynı zamanda eski Aryan Tanrılarından Daksha’nın kız kardeşi ve Dharma’nın karısı olma ününe sahiptir, müzikle uğraşıp, zaman ölçümü yapar.



Anlaşıldığı kadarıyla Hint-İran dilinde Kurd ismini çağrıştıran kelimelerin bir çoğu ya tanrıların sıfatlarını, ya da Tanrı ve Tanrıçaların doğrudan isimlerini içeriyor.



Kurd ‘Kürt’ isminin Sumerce kur– ‘dağ, yeraltı dünyası/cehennem, yabancı toprak, doğu rüzgârı’ sözcüğünden türediği ve Kurd ‘kürt’ isminin ‘dağlı’ anlamına geldiği başlıca iddialardan birisidir. Şüphesiz bunun da etkisi olmuştur. Ama esas köken olmadığı da doğrudur. Çünkü Sumerce kur– ‘dağ’ sözcüğü Proto-Hind-Avrupaca *gwer- ‘dağ, sarp tepelik’, Sanskritçe. giri-, Grekçe δειρας (deiras), Kürtçe gir ‘tepe’ biçiminde zaten vardır.



Kurd ‘Kürt’ isminin Sümerce olmadığı gibi, dağ veya dağlı anlamına da gelmediği anlaşılıyor.



Bunu daha da geliştirebiliriz:



Kurd ‘Kürt’ isminin etimolojisi Hurri-Mitannicede horadi/xoradi– ‘savaşçı’ sözcüğüdür. Günümüz Kürtçesinde bu kelime xurt ‘güçlü, kuvvetli, dövüşken, bakımlı’ anlamında kullanılıyor. Kürt isminin etimolojik kökeni Hint-Avrupaca olup, cesur, savaşçı ve atik anlamını taşır. Bu isim her bakımdan bütün Hint-Avrupaca dillere yansımıştır.



Örneğin:

Sanskritçe. garuda– ‘kartal’, kratu– ‘güç, sezgi’, Medce kara ‘asker, ordu’, karad ‘savaşçı, dövüşçü, Grekçe kardax ‘savaşçı’ sözcükleri duruma açıklık getirir. Bunların hepsinin etimolojisi Proto-Hint-Avrupaca *koro-s, *korio-s ‘savaş, savaşçı’ sözcüğüdür. Modern dillerde Yeni Yukarı Almancası krieger ‘savaşçı’ sinonimi de oradan kalmadır.



Latince credo ‘güvenilir, emin’[1] sözcüğünden hareketle Kurd ‘Kürt’ adının aynı zamanda ‘güvenilir, emin’ anlamını taşıdığını belirtmek mümkündür. Latince credo ‘güvenilir, emin’ sözcüğünün kökeni PHA *kred-dheh1– ‘inanmak’ fiilidir. Bunun yansımaları diğer HA dillerinde bulmak mümkündür. Eski-İriş creitid, creiti, Welşçe credu, Eski-Breton critim, Breton crediff ‘inanmak’ anlamına sahipler. Skt. sraddhā– ‘güven, bağlılık’, Avesta zrazdait– ‘itimat, güven’, Eski-Avesta zrazdā– ‘itimat, sevgi’ gibi sözcüklerin etkisi çok önemlidir. Çünkü buradan hareketle Kürtçenîn Zazakî lehçesinin etimolojisine ulaşılır. Bu durumda Zaza, Kurd sözcüğünün zrazda biçimine dönüşmüş ve süreç içerisinde Zaza olarak yer etmiştir. O halde Zaza ‘güvenilir, emin, sevgili’ demektir.



Kurd isminin bir de dinsel açıdan açıklaması vardır. Kurd isminin yansımasını eski Osettya Tanrılarından Kurdalaegon/ Kurdaligon ‘Demircilerin Tanrısı’ isminde bulmak mümkündür. Kurdalaegon/Kurdaligon ölüm pasajında demircilerin ruhlarına eşlik eder. Kurdalaegon/Kurdaligon isminin etimolojik olarak Kurd ve A lan isimlerinin bileşiminden oluştuğu ileri sürülüyor. Bilindiği gibi Ossetler de Kürtler gibi İrani kategorisine girerler. Buna rağmen her iki halkı biribirlerine en çok bağlayan şey Alan ismidir. Osetler kendilerini Alanlar’ın devamı olarak tanıtırlar. Alanlar aynı zamanda çok büyük bir Kürt aşireti ismidir.



Bu durumda Kurdalageon/Kurdaligon ‘Demircilerin Tanrısı’ ismi Kurd + alan → Kurdalan ‘Kürt Alan’ ismi ortaya çıkar. Bunun diğer mantıki açıklaması daha vardır. Kurd ‘Kürt’, Ala/Ali ise Hurricede İllil/Ellil ‘Tanrı’ ismidir. Böylece Kurdalageon/Kurdaligon ‘Kurd Tanrı’ ismi olarak izah edilebilir.



Zaten Medlerin dilinde (arhaik Kürtçe’de) “kara” ‘savaşçı’, ‘cengâwer’ demektir. Bu sözcüğün “karada” ve “kurda” biçimindeki versiyonlarıda vardır. Med dilindeki “kara” günümüz kürtçesinde Kurd/Kürt ismini yansıtmasının yanı sıra kızgınlık, kin ve kavga anlamına gelen kirr (okunuşu kırr) sözcüğü olarak halen kullanılmaktadır. Günümüz Almancasında bile Krieg olarak ‘savaş, cenk’ anlamında kullanılmaktadır.



Kurd ismini yansıtan çok sayıda Tanrı ismi vardır. Bunlardan Kuretes ‘İlkel Grekler döneminde bitkilerle ilişkili demonlar’, Kratos ‘Yunan direniş Tanrısı, Tanrıça Styx’in oğullarından birisi ve Bia (Güç)’nın kardeşi’. Bunlardan başlıcalarıdır.



Yukardaki Proto-Hint-Avrupa sözcüklerden de anlaşıldığı gibi Kurd/Kürt ismi “yürek” sözcüğünden türemiştir. Bunun psikolojik ve kültürel yansıması “dilawer” yani cesur, korkusuz analmını içermektedir. Böylesine bir isim Kürtler dışında hiçbir halka nasip olmamıştır. Bu son sözleri okuyan bazı kimseler bunun milliyetçi bir belirleme olduğunu ileri sürebilir. Biz de şunu diyebiliriz: “gerçek olan her zaman doğrudur.” Bizler doğruyu her koşul altında izah etmek zorundayız.

Kürt ismini yansıtan Tanrı ve Tanrıça İsimleri:

Garuda: Hintlilerin (Vedik) eski bir Güneş tantısının adıdır. Garuda insan-kartal bileşimi olarak Vişnu dağı üzerinde tasavvur edilmiştir.

Karta: Hiristiyanlıktan önce, Litvanyalıların kader tanrısının ismidir. Günümüz de sadece folkorik olarak anılmaktadır.

Kirti: Purani destanlarında bir Tanrıçanın ismi olarak belirlenmiştir.

Kratos: Yunanlıların güç ve direniş tanrısıdır. Ktatos Tanrıça Styx’in oğlu, Bia’nın kardeşidir.

Krttika(s): Hintlilerin küçük bir fırtına tanrısıdır.

Kurdaligon: Osetiyalıların demirciler tanrısıdır.



Bibliografî

Alexander Lubotsky, The Indo-Iranian substratum, Early Contacts between Uralic and Indo-European: Linguistic and Archaeological Considerations. Papers presented at an international symposium held at the Tvärminne Research Station of the University of Helsinki 8-10 January 1999. (Mémoires de la Société Finno-ougrienne 242.) Chr. Carpelan, A. Parpola, P. Koskikallio (eds.). Helsinki 2001, 301-317

Ali Husein Kerim, Kürtçe Etimolojik Sözlüğü 2013

Ali Nourai, An Etymological Dictionary of Persian, English and other Indo-European

Alwin Kloekhorst, The Hittite Inherited Lexicon, 1978

Anders Holmberg & David Odden, Ergativity and Role-Marking in Hawrami, University of Leipzig & Max Plank Institute of Evolutionary Anthropology, 2004.

Pokorny, Julius: Indogermanisches etymologisches Worterbuch. Bern: Francke, 1959.

Sihler Andrew, New comparative grammar of Latin and Greek. New York – Oxford: Oxford University Press, 1985

Walde, Alois and Johann Baptist Hoffmann, Lateinisches etymologisches Worterbuch I + II. Heidelberg: Winter, 1954

Watkins Calvert, A Latin-Hittite etymology. Language, 1969

Watkins, Calvert, The American Heritage Dictionary of Indo-European Roots. Boston: Houghton Mifflin, 1985

Anders Holmberg and David Odden, The Noun Phrase in Hawrami

Arnaud Fournet & Allan R. Bomhard, The İndo-European Elements in Hurrian: Hurrian Vocabulary 79, La Garenne Colombes/Charleston 2010.

Carl Darling Buck, A Dictionary of Selected Synonyms in the Principal Indo-European Languages , Chicago, 1949

Carlos Quiles & Fernando Lopez-Menchero, A Grammar of Modern İndo-European, Third Edition, Indo-European Language Assocation, 2011, UE.

N. Mackenzie, The Dialect of Awroman (Hawraman-i Luhon), Kobenhavn, 1966.

Danila İncze, Dictionar Sanscrit-Roman, s. 34, Editura Universitatii, Bucureşti 1995

David Michael Weeks, Hititite Vocabulary: An Anatolian Appendix to Buck’s Dictionary of Selectad Synonyms in the Principal İndo-European Langueges 1985, University of California, Los Angelos

Hejar Abdullapûr, Ferhengê Hêjar, Dezgehê Tevîjiyanewa û belevkerddenewai Mukriyan, 2008, Dihok

Julius Pokorny, Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, Bern and Munich, 1959.

Michiel de Vaan, Etymological Dictionary of Latin and other Italic Languages, Brill 2008, Leiden-Boston.

Watkins, Calvert , The American Heritage Dictionary of Indo-European Roots 1958, Boston Houghton Mifflin

Zana Ferqînî, Ferhenga Kurdî-Tirkî, Enstîtûya Kurdî ya Stenbolê



[1] Walde-H. I: 286f.; EM 148; IEW 579f.; Leumann 1977: 168, 527; Sihler 1995: 203, 625; Hill 2003: 250; Schumacher 2004: 278-280.

dirokakurdistan.com/tr/2018/11/05/kurd-kurt-isminin-etimolojisi/